Röportaj: Uzmanımız atık motorların bertarafına ilişkin soruları yanıtlıyor

Mahmut Osmanbaşoğlu

Kimyasallar ve Atık Uzmanı
UNDP Türkiye

Motorların kullanım ömrü nedir ve ne zaman atık haline gelir?

Mahmut Osmanbaşoğlu: Doğru güçte ve doğru yapıda seçilmiş bir elektrik motorunun yaklaşık ömrü 15 yıldır. Ancak dış etkenler, yeterli koruma tedbirlerinin alınmaması ya da motordan kaynaklanan sorunlardan dolayı motor kullanılamaz hale gelebilir. Tanım itibariyle “atık”, üreticisi veya fiilen elinde bulunduran gerçek veya tüzel kişi tarafından çevreye atılan veya bırakılan ya da atılması zorunlu olan herhangi bir madde veya materyali ifade etmektedir. Bu durum atık motorlar için yorumlandığında, bir elektrik motorun atık olarak ifade edilmesi için ya görevini yerine getiremiyor olması (bozulması) ya da performansının yeterli olmaması ve yerine daha performanslı bir ürün konulması gerekmektedir.

Atık motorların geri dönüşümü neden gereklidir?

Mahmut Osmanbaşoğlu: Elektrik motorları içerdikleri farklı türdeki metaller, plastik parçalar ve bunun yanında metalik aksamın hareket neticesinde aşınmasını engelleyici yağlar olmak üzere komplike bir yapıya sahiptir. Motorlar, ömrünü tamamlaması durumunda yerel ve uluslararası bağlayıcı yasal mevzuat kapsamında atık olarak değerlendirilmesi gerekmektedir. Döngüsel ekonomi açısından faydalı olmakla birlikte motorların uygun bir şekilde ve lisanslı tesisler tarafından içerisindeki tehlikeli parçaların alınıp bertaraf edilmesi ve değerli parçaların ise geri dönüştürülmesi yoluyla işlem görmesi gerekmektedir. Bu durum insan sağlığı ve çevre açısından da önemlidir.

İşletmemizde motor tahrikli sistemler için enerji etüdü yaptırdık. Etüt sonucunda motorların yüksek verimli motorlarla değişiminin gerekli olduğu ortaya çıktı. Eski ve verimsiz motorlarımızı ne yapmalıyız?

Mahmut Osmanbaşoğlu: Motorların atık konumuna gelmesi durumunda uygun koşullarda saklanması ve geri dönüşüm/bertaraf için gerekli girişimlerin başlatılması gerekmektedir. Burada önemli bir adım, atık motorlar için uygun atık kodunun tespit edilmesidir. Atık kodu tespiti üretici sorumluluğundadır. Atık motorlar için atık kodları arasından 4 atık kodu uygun görülmektedir. Bunlar;

• 20 01 35* – 20 01 21 ve 20 01 23 dışındaki tehlikeli parçalar içeren ve ıskartaya çıkmış elektrikli ve elektronik ekipmanlar
• 20 01 36 – 20 01 21, 20 01 23 ve 20 01 35 dışındaki ıskarta elektrikli ve elektronik ekipmanlar
• 16 02 13* – 16 02 09’dan 16 02 12’ye kadar olanların dışındaki tehlikeli parçalar içeren ıskarta ekipmanlar
• 16 02 14 – 16 02 09’dan 16 02 13’e kadar olanların dışındaki ıskarta ekipmanlardır.

Bu kodlar arasında bir tercih yaparken dikkate alınacak iki husus bulunmaktadır. Bunlardan birincisi atık motorun tehlikeli parçalar içerip içermediği ikincisi husus ise atık motorun nerede oluştuğudur. İlk husus motor içerisinde Atık Yönetimi Yönetmeliği (AYY) kapsamında tehlikeli atık olarak kabul edilen parçaların olup olmadığının tespiti ile netleştirilebilir. İkinci husus ise, atık motorun bir motor üreticisinin motor üretimi esnasında üretici tarafından mı atık olarak ortaya çıktığı yoksa bir motor üretici tarafından üretilip farklı bir sanayici tarafından kullanılmış (tüketici olarak) ve ömrünü tamamlaması neticesinde bu sanayicinin atık olarak ortaya çıkardığı bir atık olup olmadığı belirlenerek netleştirilebilir.

Örneğin, bir motor üretici tarafından ıskartaya çıkarılan ve içerisinde tehlikeli parçalar içeren bir atık motor 160213* koduyla işlem görürken aynı üretici tarafından içerisinde tehlikeli parçalar içermeyen bir atık motor 160214 olarak işlem görmektedir. Bunun yanında, örneğin, bir şeker üreticisi ürünlerini işlemek amacıyla bir motor üreticisinden satın alıp kullandığı bir motoru ömrünü tamamladıktan sonra bu motor tehlikeli parçalar içermesi durumunda 200135*, tehlikeli parçalar içermemesi durumunda ise 200136 atık kodu ile değerlendirebilmektedir.
Atık kodu tespit edildikten sonra, bu kodu kabul eden ve çevre mevzuatı kapsamında gerekli izin ve lisansa sahip atık işleme tesislerinden birisi ile iletişime geçilerek atık motorun bertaraf/geri dönüşümü için gerekli işlemler tamamlanabilir. Unutulmamalıdır ki, atık motorun bertaraf edilinceye kadar ki yasal sorumluluğu atık üreticisindedir.

İşletmemizdeki atık motorların bertarafı için izlememiz gereken adımlar nedir?

Mahmut Osmanbaşoğlu: Atık motorların toplanması ve geri dönüşüme kazandırılması sürecinde mevzuat gereği şu aşamaların izlenmesi gerekmektedir.

1. Atık motorlar, aksi ispatlanmadığı sürece içerdikleri tehlikeli parçalar (yağlı kontamine parçalar) sebebiyle ve atık üreticilerinin elektronik cihazların (motorların) kullanıcısı konumunda olmaları sebebiyle 20 01 35* ya da 16 02 13* atık kodları ile tesise gönderilecektir.
2. İlgili atıkların atıkları teslim alacak tesisin operasyon birimi tarafından alım gününün belirlenmesini müteakip atığın alınacağı firmalardan o tarihe ait 20 01 35 veya 16 02 13 kodları ile Çevre ve Şehircilik Bakanlığı online sistemi olan Entegre Çevre Bilgi Sistemi (EÇBS) üzerinden Mobil Tehlikeli Atık Takip Sistemi (MoTAT) uygulamasının kullanarak MoTAT talebi oluşturmaları gerekmektedir. MoTAT talepleri oluşturulurken hatalı işlem yapılmaması adına atıkları teslim alacak tesisle ile iletişime geçmeleri gerekmektedir.
3. MoTAT talebinin oluşturulması sonrası atıkları alacak tesis tarafından lisanslı araçlar atığın alınacağı tesise sevk edilecektir.
4. Atığın alındığı tesiste kantar bulunmaması durumunda atıklar atıkları teslim alacak olan tesise geldikten sonra tartılacak olup kantar bilgileri ilgili kişiler ile paylaşılacaktır.
5. Alınacak atık motorlar üzerinde toplu atık alımlarında kg bilgisi belirlemede sorun yaşanmaması adına firma bilgilerinin bulunduğu etiketlemelerin yapılmış olması gerekmektedir.
6. Atıkların alımı sırasında atık üreticisi firma atığı almaya gelen araç şoförüne;
   • MoTAT sistemi üzerinden oluşturduğu atık gönderim talebinden sistemde oluşan Taşıma Kontrol Numarası’ nı (TKN),
   • Taşınacak olan atığın bilgilerini içeren (ürün tanımı 20 01 35 ya da 16 02 13 Hurda Motor Miktar Bilgisi Kısmı için ise kaç adet motor hurdası teslim ediliyor ise o kadar adet olarak belirtilerek) sadece sevk amaçlı hazırlanmış Sevk İrsaliyesini (irsaliye kesildikten sonra üzerine “Sevk amaçlıdır. Fatura edilmeyecektir” şeklinde not düşülebilir),
   • Tehlikeli Madde Güvenlik Danışmanlığı hizmeti alıyor ise gönderdiği atığın tehlikeli atık olması sebebiyle Tehlikeli Madde Taşıma Evrakı’ nı hazırlayarak teslim etmelidir.
7. Atıklar atıkları teslim alacak olan tesise geldikten sonra üzerinde bulunan firma bilgi etiketlerine göre ayırılarak tartılacaktır. Tartım sonrası miktar bilgileri (kg) MoTAT sistemi üzerinden kaydedilerek atıkların boşaltılması işlemleri tamamlanmış olacaktır.
8. MoTAT sistemine kayıtları bulunmayan firmaların kayıt işlemleri tamamlanmadan atık alım işlemleri gerçekleştirilemeyecektir. Kayıt işlemlerinin süreç bilgilendirmesi firmaların atıkları alacak tesise yönlendirilmesi durumunda ilgili tesis tarafından gerçekleştirilebilecektir.

Türkiye’de AEEE (Atık Elektrikli ve Elektronik Eşyalar) işleme lisansı olan tesisler var mı?

Mahmut Osmanbaşoğlu: Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı’nın İzin Lisans ve Geçici Faaliyet Belgesi Alan İşletmelere dair 2020 yılı verilerine göre, Türkiye’de lisanslı AEEE işleme tesisi sayısı 132’ye ulaşmıştır. Bunlardan, 102 tesis lisans, 30 tesis ise Geçici Faaliyet Belgesi (GFB) ile faaliyet göstermektedir. Ankara, İstanbul ve Kocaeli en fazla tesisleşmenin gerçekleştiği şehirlerdir. Mevcut lisanslı tesisler ve illere göre dağılımı aşağıdaki gibidir.